«انگیزه‌هایى وجود دارد براى فراموش کردن و در طاق نسیان گذاشتن این روزهاى بزرگ و این حوادث بزرگ… دشمن دست بر نمیدارد؛ تا انقلاب را یا تحریف کنند یا به دست فراموشى بسپرند و کارى کنند که ملّت حرکت خود، سابقه‌ى خود و کار بزرگى را که کرده است فراموش کند، دچار نسیان و غفلت بشود… نوزدهم دى را شما زنده نگه داشتید… این یک حرکت مجاهدت‌آمیز در مقابل دشمنان است، آنها میخواهند حقایق انقلاب تحریف بشود، به دست فراموشى سپرده بشود؛ پول خرج میکنند، کار دارند میکنند.»[۱]

«حوادث در زندگی ملتها زیاد است؛ اما حوادثی که به برکاتی منتهی شود، از قبیل برکاتی که قیام مردم قم در نوزدهم دی به دنبال خود آورد، در دنیا کم است. باید قدر آنها را دانست و آنها را در ذهن، در عمل و در گفتار خود زنده نگه داشت.»[۲]

می‌خواهند فراموش شود

دیدار با مردم قم به مناسبت سالروز قیام ۱۹ دی یکی از برنامه‌های ثابت رهبر معظم انقلاب اسلامی در طول سالیان گذشته بوده است. این رفتار تکرارشونده‌ی رهبری فرصتی برای بازخوانی و تبیین ابعاد مختلف این حادثه برای اقشار گوناگون مردم و به خصوص نسل جوان است و می‌تواند الگویی برای پرداختن به حوادث و وقایع تأثیرگذار تاریخی باشد. استفاده از این الگو برای زنده نگه داشتن این مناسبت‌ها اهدافی چون: جلوگیری از تحریف حقیقت انقلاب ملت ایران توسط دشمن و بهره‌برداری از درس‌های آن در مسیر حرکت کشور و ملت را دنبال می‌کند. این نکات در دیدار اخیر ایشان با مردم قم نیز مورد تأکید قرار گرفت:
«انگیزه‌هایى وجود دارد براى فراموش کردن و در طاق نسیان گذاشتن این روزهاى بزرگ و این حوادث بزرگ… دشمن دست بر نمیدارد؛ تا انقلاب را یا تحریف کنند یا به دست فراموشى بسپرند و کارى کنند که ملّت حرکت خود، سابقه‌ى خود و کار بزرگى را که کرده است فراموش کند، دچار نسیان و غفلت بشود… نوزدهم دى را شما زنده نگه داشتید… این یک حرکت مجاهدت‌آمیز در مقابل دشمنان است، آنها میخواهند حقایق انقلاب تحریف بشود، به دست فراموشى سپرده بشود؛ پول خرج میکنند، کار دارند میکنند.»[۱]
ایشان در سالهای گذشته نیز بر ضرورت «قدردانی از این حرکت عظیم» و «گسترش مفاهیم موجود در آن» تأکید کرده بودند:
«حوادث در زندگی ملتها زیاد است؛ اما حوادثی که به برکاتی منتهی شود، از قبیل برکاتی که قیام مردم قم در نوزدهم دی به دنبال خود آورد، در دنیا کم است. باید قدر آنها را دانست و آنها را در ذهن، در عمل و در گفتار خود زنده نگه داشت.»[۲]
«این روز [نوزده دی] را مهم بدانید؛ این روز یک مقطع تاریخی است. برای نگهداری آن و گسترش دادن مفاهیمی که در این حادثه وجود دارد، باید تلاش و مجاهدت کرد.»[۳]
برای درک درست این مطالبه‌ی رهبری و رفتار الگوبخش ایشان در بازخوانی فرازهای مهم و تأثیرگذار انقلاب اسلامی ضروری است به مرور بیانات ایشان در دیدارهای مختلفی که به این مناسبت داشته‌اند پرداخته و با دست‌‌یابی به چارچوب و خطوط اصلی تحلیل ایشان از این قیام به فهم دقیق‌تری از دلایل تأکید ایشان بر اهمیت این حادثه و ضرورت بازخوانی و گرامیداشت آن برسیم.
اما مهم‌ترین ویژگی‌ها و عناصر قیام نوزده دی که موجب اهمیت یافتن آن در تاریخ ملت ایران شده کدام است؟ کارکردهای توجه به حوادثی چون نوزده دی و زنده نگه داشتن آن در فضای امروز جامعه چیست؟ پاسخ به این سوالات با مرور و بررسی بیانات رهبر انقلاب در طی سالهای مختلف به دست می‌آید.

* روح دینی انقلاب
قیام نوزده دی از منظر رهبر انقلاب چند ویژگی و خصوصیت مهم را داراست که آن را به حادثه‌ای مهم و تأثیرگذار در سیر تاریخی مبارزات ملت ایران تبدیل کرده است. به کار بردن تعابیری چون «مبدأ تحرّک عظیم در صحنه نهضت»، «مبدأ تاریخ تحولات جدید دنیا» و «نقطه عزیمت در انقلاب اسلامی ایران» برای تبیینِ جایگاه و اهمیت تاریخی این حادثه نشانگر این موضوع است:
«همین حادثه [نوزدهم دی]، مبدأ یک تحول، یک حرکت، یک جریان عظیم و جهتداری در ملت ایران شد.»[۴]
«اگر ما حادثه‌ی نوزدهم دی را مبدأ تاریخ تحولات جدید دنیا بدانیم، شگفت‌آور نیست و سخنی به گزاف گفته نشده است. حوادث جامعه‌ی بشری و این عالم بزرگ، متأثر از قانون تأثیر متقابل است. حوادث بر روی هم تأثیر میگذارد و زنجیره‌ی حوادث تاریخی، وقایع بزرگ را به وجود میآورد… این خونهای پاکی که در چهارمردان قم ریخته شد و حرکت عظیم مردم قم را در روز نوزدهم دی پدید آورد، جرقه‌ای بود که در حقیقت اصابت کرد به انبار و آذوقه‌ی ذخیره‌ی عظیم ایمانىِ این مردم، و ناگهان فضا را منقلب کرد.
اگر حادثه‌ی نوزده دی قم نمیبود، آن حوادث گوناگون شهرستانها و سلسله‌ی اربعین‌ها که مردم را به میدان مبارزه کشاند، به وجود نمیآمد. اگر آن تحولات و آن حوادث نبود، ۲۲ بهمن به وجود نمیآمد، انقلاب اسلامی به پیروزی نمیرسید.»[۵]
«با این کار [حادثه نوزدهم دی]، قم مظهر قیام مؤمنانه مردم، مظهر اعتصام به حبل‌اللَّه و مظهر «تقوموا للَّه مثنی و فرادی» شد. بنابراین روز نوزدهم دی نقطه عزیمت در نهضت و انقلاب اسلامی ایران است.»[۶]
اما راز این جایگاه عظیم حادثه نوزدهم دی در چیست؟ در پاسخ به این سوال می‌توان به دو محور مهم از بیانات رهبری در این زمینه اشاره نمود. محور اول به «انگیزه، معرفت و ایمان اسلامی مردم» اختصاص دارد که نمایانگر «دینی بودن انقلاب مردم ایران» در سال پنجاه و هفت است. می‌توان گفت توجه به این نکته‌ی بنیادین و اساسی، مبنایی‌ترین لایه‌ی تحلیل آیت الله خامنه ای از قیام نوزده دی را تشکیل می‌دهد. تبیین این ویژگی مهم در بیانات رهبری طی سال‌های دهه‌ی شصت و هفتاد به صورت پُررنگی مطرح شده و در سالیان بعد نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. به عنوان مثال ایشان در سال هفتاد و یک براساس همین نگاه بر پیوستگی انقلاب با دین، معارف اسلامی و روحانیت اسلام تأکید می‌کنند:
«چنین روزی در تاریخ معاصر، در حقیقت سرآغاز دوره مهمّی از تاریخ انقلاب بود. این‌که قمیها، از روحانیان و غیرروحانیان و جوانان و آحاد مردم قم، در صحنه خونین انقلاب پا گذاشتند و مبارزه‌ای خونین را شروع کردند، چیز کمی نیست، و همین روند بود که انقلاب را به پیروزی رساند. دوم از این باب که شهر قم، حقیقتاً مرکز قیام و کانون جوش و خروش انقلابی مردم بوده است و ان‌شاءاللَّه باید همواره چنین باشد. این شهر، چه به خاطر حوزه علمیه و چه به خاطر جوانان پرشور و مردم فداکار و انقلابی، مرکز و کانون اصلی است… آن جهتی که قابل توجّه بیشتری است… جهت پیوستگی انقلاب با دین، معارف اسلامی، روحانیت اسلام و کانون علوم دین است. این، پدیده مهمّی است.
اگر انقلاب ما یک انقلاب دینی نبود و در رأس آن علمای دین نبودند، به پیروزی نمیرسید. کما این‌که شورشها و قیامهای گوناگونی در این کشور به وجود آمده است؛ اما آن‌جا که با دین و علمای دین آمیخته نبوده، به جایی نرسیده است.»[۷]
توجه به این نکته‌ی محوری در بیانات سال هفتاد و پنج رهبر انقلاب نیز دیده می‌شود و ایشان عمل به تکلیف الهی، قیام‌للَّه و در یک کلمه حاکمیت روح دینی بر سایر عوامل پیروزی انقلاب ملت ایران را مورد تأکید قرار می‌دهند:
«انقلاب، عوامل گوناگونی داشته است که شناخت آن عوامل، خود یک بحث طولانی و علمی و مفصّلی است؛ اما آن چیزی را که انسان میتواند به عنوان روح و رقیقه موجود در همه این عوامل معرفی و به آن اشاره کند، توجه به خدا، انجام تکلیف الهی و قیام‌للَّه - برای خدا قیام کردن - است. درست است که ممکن بود انگیزه‌های گوناگونی در ذهن بعضی از افراد باشد - فرض بفرمایید مبارزه با دیکتاتوری رژیم طاغوت و مبارزه با فساد - همه اینها درست است.
این انگیزه‌ها در ذهن همه بود و جزو مؤثرّات این انقلاب هم بود؛ لیکن علت کارایی همین عوامل و مؤثرّها هم این بود که با روح دینی و با احساس تکلیف همراه بود.»[۸]
از سوی دیگر، توجه به «نقش خط شکنانه‌ی مردم قم»[۹] و «مجاهدت و فداکاری آنان»[۱۰] و نیز نقش بی‌بدیل حوزه علمیه و روحانیت در شکل‌گیری این فضا و آغاز اعتراضات مردم با جهت‌گیری اسلامی در این تحلیل از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است:
«ملت ایران از فشار دیکتاتوری رژیم دست نشانده از یک طرف، فشار زندگی از یک طرف، فشار تحمیل فرهنگ فساد از یک طرف، و سلطه ی خارجی و به طور مشخص عوامل و عناصر امریکایی از یک طرف، به ستوه آمده بود. این خشم عمومی و این انگیزه ی عمومی از ایمان مذهبی ملت ایران به طور کامل سیراب شد و معنا پیدا کرد. این خشم عمومی، خشم کور نبود؛ انگیزه ی تعریف نشده نبود؛ مردم می فهمیدند که چه می خواهند و چه کار می خواهند بکنند؛ و این بر اثر تعلیمات اسلامی بود. حرکت طلاب جوان و فضلای وزین به دنبال رهبری بی نظیر امام بزرگوار در طول سالهای متمادی این خودآگاهی را در ملت ایران به وجود آورده بود که این وضعیت برای یک ملت و یک کشور مایه ی سرافکندگی است؛ و این وضعیت قابل تغییر یافتن است؛ و فقط هم به دست خود مردم ممکن است تغییر پیدا کند. این را مردم بدرستی فهمیده بودند. خشم عمومی در همه جای ایران گسترده بود؛ منتها مثل همه ی حوادث دیگر لازم بود نقطه ی آغازینی به وجود بیاید؛ قهرمانی پا وسط میدان بگذارد و شروع کند. این شروع کننده، مردم قم و حوزه ی علمیه ی قم بودند؛ اهمیت قضیه این جاست. انگیزه، اسلام؛ هدفها، تعریف شده ی به وسیله ی معرفت ایمانی و اسلامی؛ امید به حمایت الهی و تکیه به نیروی مجاهدت ملی؛ این مجموعه ی آن چیزی بود که ملت ایران، چه در نوزده دی، چه در حوادثی که پس از آن به برکت نوزده دی پیش آمد، آن را در خود جمع کرده بود.»[۱۱]

* بصیرت و زمان‌شناسی؛ عامل درکِ درست حوادث
علاوه بر محور قبلی، در تبیین حادثه نوزده دی از دیدگاه آیت الله خامنه ای توجه به عنصر «بصیرت و زمان‌شناسی» از نقش و جایگاه خاصی برخوردار است. توجه به این جنبه از موضوع به خصوص پس از تحولات سالهای اخیر و نیز شکل‌گیری حوادث و فتنه‌های گوناگون طی سالیان دهه‌ی هشتاد پُررنگ‌تر نیز شده است.
حادثه‌ی نوزده دی در اعتراض به اهانت به امام در یک روزنامه و به قلم یک مزدور دربار طاغوت به وقوع پیوست در حالی که از نظر برخی از افراد سطحی‌نگر این مسئله چندان مهم و قابل اعتنا نبود. اما بصیرت و هوشیاری مردم قم موجب گشت عمق توطئه را فهم کرده و با عکس‌العمل اعتراضی خود نقطه‌ی شروع سلسله حوادثی شوند که در نهایت موجب سقوط حکومت طاغوت شد:
«اهمیت این حادثه از آنجاست که بخشی از ملت ایران - که مردم عزیز قم بودند - حادثه‌ای را پیش از وقوع آن حس کردند. حس بیداری و هوشیاری این مردم به کمک آنها آمد، تا یک جریان عظیمی را در کشور شروع کنند… نقطه‌ی شروع خیلی مهم است. و نقطه‌ی شروع یک چیز تصادفی نیست، ناشی از فهم‌کردن و درک کردن یک حادثه‌ای است که بسیاری از ابعاد آن پوشیده است؛ از چشمها پنهان است. این هنر را حادثه‌ی نوزده‌ی دی قم داشت.»[۱۲]
این «شناخت دقیق اوضاع زمانه و درکِ صحیح از عُمق توطئه‌ی دشمن»از سویی و «احساس تکلیف و عکس‌العمل مناسب و به‌موقع در مقابل آن»عناصر مهم این قیام بوده که در بیانات سال هشتاد و نُه رهبر انقلاب به عنوان لازمه‌ی ایمان و تعهد معرفی می‌شود:
«مردم قم زودتر از دیگران احساس تکلیف کردند، اوضاع را شناختند، مسئولیت را حس کردند و به میدان آمدند؛ اینها خیلی مهم است. هم شناختن اوضاع مهم است - بصیرت میخواهد - هم احساس تکلیف کردن مهم است… وقتی دشمن جبهه میآراید، باید ما هم در مقابل، احساس تکلیف کنیم؛ این لازمه‌ی تعهد است، لازمه‌ی ایمان است… قمیها جلو بودند. در نوزده دی احساس تکلیف کردند و آمدند توی میدان.»[۱۳]

* کارکردهای یک یادآوری
توجه به جهت‌گیری و درون‌مایه‌های اصلی قیام و بازگویی ُمداوم آن برای افکار عمومی به خصوص نسل جوان، علاوه بر تبیین روح حاکم بر انقلاب ملت ایران حائز کارکردهای فرهنگی و سیاسی – اجتماعی مهم دیگری نیز است. از جمله‌ی این کارکردها می‌توان به دو مورد مهم اشاره کرد:
۱- جلوگیری از «انکار هویت اسلامی نهضت توسط بدخواهان ملتِ ایران و دشمنان انقلاب»
تأکید بر روح دینی حاکم بر انقلاب و جهت‌گیری ایمانی مردم ایران در این حرکت تاریخی از مصادره به مطلوب انقلاب توسط دشمن جلوگیری کرده و توطئه‌های آنان را خنثی می‌سازد:
«اگر قیام مردم قم در طلیعه این نهضت و در پیشانی انقلاب ثبت نمیشد، به گمان زیاد بدخواهان ملتِ ایران و دشمنان انقلاب حتّی هویت اسلامی نهضت را هم ممکن بود انکار کنند.»[۱۴]
۲- شناخت نسل جدید از عقبه تاریخی و درس‌آموزی برای حرکت امروزِ جامعه
بازخوانی و زنده نگه داشتن مناسبت‌های از این قبیل و تبیین درست و دقیق خطوط و مفاهیم اصلی آن موجب شناختِ نسل جوان از ریشه‌ی تاریخی حرکت خود، قدرشناسی از مجاهدت‌ها و درس گرفتن از آن قیام بزرگ برای جامعه‌ی امروز می‌شود:
«مسئله‌ی نوزدهم دی و به یاد نگهداشتن این خاطره، یک مسئله‌ی صرفاً تکراری یا برخاسته‌ی از عادت نیست؛ یک مسئله‌ی اساسی و اصولی است. همه‌ی مناسبتهای بزرگ تاریخی ما همین طور است. اولاً نسل جوان و جدید که مسئولیت جوانانِ آن روز را امروز بر دوش گرفته‌اند، ریشه‌ی تاریخی و سابقه‌ی تاریخی حرکت خودشان را با این یادآوریها میشناسند، آن را احساس میکنند؛ ثانیاً قدر مجاهدتهائی که برای رسیدن ملت ایران به امروز تحمل شده است، سختیهائی که تحمل شده، خطرهائی که مردم با آن سینه به سینه مواجه شده‌اند، دانسته میشود؛ اینها بیان میشود، روشن میشود که آنچه امروز ملت ایران در اختیار دارند، یک نعمتِ آسان به دست آمده نیست؛ یک حادثه‌ی تصادفی نیست… این هم نکته‌ی دوم.
نکته‌ی سوم، درسی است که ما امروز میگیریم. جوانهای عزیز ما آن روز را ندیدند؛ نمیدانند آن روز چه خبر بود. آنهائی که درک کردند، میدانند؛ آن روز ایستادگی در مقابل قدرت ظاهرىِ پر کبکبه و دبدبه‌ی رژیم طاغوت، کار آسانی به نظر نمیآمد. اگر به خیلی از این مصلحت‌اندیشانِ اسیر ظواهر گفته میشد که ملت ایران - به نمونه‌ی مردم قم - میخواهند در مقابل نظام طاغوت پهلوی بایستند و آن را از بین ببرند، پوزخند میزدند؛ میگفتند مگر میشود؟ اما شد. آن چیزی که به نظر محال میآمد، هم ممکن شد، هم محقق شد، هم ماندگار شد. این، درس است.»[۱۵]

* جمع‌بندی
فهم درست از مبانی و مبادی حوادث تاریخ‌سازی چون قیام نوزده دی مردم قم و توجه به کارکردهای آن در فضای اجتماعی امروز کشور می‌تواند کمک‌های شایانی به فضای فرهنگی و سیاسی نموده و درس‌ها و دستاوردهای قابل توجهی برای حرکت عمومی ملت به خصوص نسل جوان کشور داشته باشد. توجه به این مهم موجب ناکام ماندن دشمن در توطئه‌ی تحریف انقلاب و به فراموشی سپردن حرکت بزرگ ملت ایران شده و زمینه‌ساز ادامه‌ی مسیر پُرافتخار انقلاب اسلامی توسط نسل سوم و نسلهای بعدی خواهد بود که این تلاشِ مقدس خود «مجاهدتی علیه فراموشی» است چراکه:
«کسى که گذشته‌ى افتخارآمیز خود را نمیداند، نمیتواند در آینده هم حوادث افتخارآمیز براى خودش درست کند.»[۱۶]

۱ - بیانات در دیدار مردم قم ۱۳۹۳/۱۰/۱۹
۲ - بیانات در دیدار مردم قم ۱۳۷۵/۱۰/۱۹
۳ - بیانات در دیدار مردم قم ۱۳۸۳/۱۰/۱۹
۴ - بیانات در دیدار مردم قم در سالگرد قیام ۱۹ دی ۱۳۸۸/۱۰/۱۹
۵ - بیانات در دیدار مردم قم به مناسبت سالروز ۱۹ دی ۱۳۹۰/۱۰/۱۹
۶ - بیانات در دیدار مردم قم‌ ۱۳۸۲/۱۰/۱۸
۷ - بیانات در دیدار مردم قم‌ ۱۳۷۱/۱۰/۱۹
۸ - بیانات در دیدار مردم قم ۱۳۷۵/۱۰/۱۹
۹ - بیانات در دیدار مردم قم در سالروز عید سعید غدیر خم‌ ۱۳۸۵/۱۰/۱۸
۱۰- بیانات در دیدار مردم قم ۱۳۶۹/۱۰/۱۹
۱۱- بیانات در دیدار مردم قم ۱۳۸۳/۱۰/۱۹
۱۲- بیانات در دیدار مردم قم به مناسبت قیام نوزدهم دی ۱۳۸۷/۱۰/۱۹
۱۳- بیانات در دیدار مردم قم در سالروز قیام ۱۹ دی ۱۳۸۹/۱۰/۱۹
۱۴- بیانات در دیدار مردم قم‌ ۱۳۸۲/۱۰/۱۸
۱۵- بیانات در دیدار مردم قم ۱۳۹۱/۱۰/۱۹
۱۶- بیانات در دیدار مردم قم ۱۳۹۳/۱۰/۱۹