در میان فعالیت های روانی و بدنی کودکان، بازی اهمیت فراوانی دارد و یکی از نیازهای مهم کودکان به حساب می آید. اسباب بازی، ابزار کودکان جهت بازی است و اسباب بازی جزء جدا نشدنی زندگی کودکان است.

می توان از اسباب بازی به عنوان وسیله ای برای یاد دادن مفاهیم مختلفی مانند رنگ، تعداد، شکل، اندازه، جنس و حجم استفاده کرد و سبب افزایش گنجینه واژه ها در ذهن کودک شد؛ همچنین از اسباب بازی می توان برای تشخیص رشد اجتماعی، شخصیتی و هوشی کودکان بهره جست. کودکان از طریق اسباب بازی می توانند تمایلات ناپسند خود را آشکار نموده و تخلیه روانی شوند. در بین بازی ها، بازی های طبیعی (آب بازی، گِل بازی و شن بازی) از بهترین، اساسی ترین و لذت بخش ترین فعالیت ها برای کودکان به شمار می روند. این بازی ها جذبه سحرآمیزی برای بچه ها دارند.

بچه ها ساعت ها وقت شان را صرف این نوع بازی ها می کنند بدون اینکه از بازی کردن خسته شوند. بازی های طبیعی باعث تسکین عصبانیت های کودک شده، از طریق این بازی ها از ناراحتی ها، فشارها و تنش ها رهایی یافته و آرامش پیدا می کند. چون کودکان این بازی ها را بیشتر دوست دارند از راه این بازی ها مطالب و مفاهیم زیادی را می آموزند که موجبات رشد مهارت ها و توانایی های مختلف آنها را فراهم می کند؛ از جمله رشد خلاقیت، پرورش حواس پنجگانه، افزایش خزانه لغات، رشد و کنترل اعصاب و عضلات و … . والدین با انتخاب این گونه اسباب بازی ها، روح و روان کودک را تلطیف کرده و رشد می بخشند. این وسایل طبیعی مطابق با میل و طبیعت کودک می باشند که به راحتی در همه جا و با قیمت ارزان می توان تهیه کرد. بازی های طبیعی از اهمیت خاصی برخوردار است. در این راستا روایت شده است: «پیامبر اکرم(ص) بر کودکانی عبور کرد که مشغول خاک بازی بودند. بعضی از اصحاب، آنان را از بازی نهی کردند. پیامبر فرمود: بگذارید بازی کنند، خاک بهار کودکان است.»(1)

گِل بازی
در میان اسباب بازی های کودکان هیچ وسیله ای به اندازه گِل و هیچ کاری به اندازه گِل بازی برای کودکان سرگرم کننده و لذت بخش نیست.

گِل بازی یکی از نیازهای بنیادی و اساسی کودک است. به رغم اینکه والدین به دلیل کثیف شدن لباس ها، محدودیت هایی برای این بازی ایجاد می کنند ولی کودکان به محض اینکه به خاک و گِل برسند همانند ماهی که بیرون از آب بوده به محض رسیدن به آن زنده شده و شروع به تحرک و فعالیت می کند.

کودکان از گِل بازی لذت فراوانی می برند و از نظر روحی و روانی ارضا می شوند و با قوه ابتکار و خلاقیت خویش چیزهای نو می سازند و می توانند به تصورات و تخیلات خویش

جامه عمل پوشیده و آن را به شکل مجسم در آورند.

کودکان به هنگام این بازی نتیجه اعمال خود را که باعث بالا بردن اعتماد به نفس می گردد، مشاهده می کنند، فکر می کنند، تصمیم می گیرند و با به کارگیری قوه تخیل و تصور چیزی خلق می کنند و با رضایت خاطر در باره آنچه که ساخته اند سخن می گویند و بر روی آن اسم می گذارند.

به همین دلیل امروزه بازی با گِل رُس در آموزش خردسالان از اهمیت خاصی برخوردار است. گِل رس نرم و قابل انعطاف است، با دست های کودک به راحتی شکل می گیرد، شکل دادن به آن کاملاً در اختیار کودک قرار دارد و هر طوری که خواسته باشد می تواند به آن شکل بدهد.

کودکان آن را ورز (مالش) می دهند، با مشت بر آن می کوبند، آن را می غلطانند، پهنش می کنند، به شکل نان، کیک، تافتون، توپ و مار در آورده، چنگ می زنند، در آن حفره ایجاد می کنند، قطعه قطعه می کنند و بازمی توانند همه آنها را روی همدیگر جمع کنند.

گِل به دست ها می چسبد، کودکان آنها را بر روی بدن شان می مالند، تماس و مالیدن این مواد به بدن لذت و شادی زیادی را برای کودکان ایجاد می کند.

کودکان خردسالی که برای اولین بار گِل رس را با انگشتان چنگ می زنند و می فشارند، همانند اولین قدم هایی است که کودک هنگام راه رفتن برمی دارد. در این مرحله برای او گِل مالی و چنگ زدن لذت بخش تر است تا ساختن چیزی. آنها معمولاً گِل را می فشارند، می کشند، پهن می کنند و کارهای مشابه دیگر.

اما در مرحله بعدی که کودکان مهارت بیشتری کسب می کنند، هنگام بازی با گِل رس می توانند گلوله، قطعات دراز به شکل مار و یا نان درست کنند. ساختن این شکل ها باعث می شود که کودکان به تدریج صورت های پیچیده تری درست کنند، مثلاً کاسه، بشقاب، لیوان، قابلمه، کوزه و …

می سازند و به آن شکل می دهند، یا اینکه چند تکه می کنند و آن را به شکل آدم یا حیوان در می آورند و برای آن سر، دست و پا می سازند، سپس به سمت کارهای سفالگری و کوزه گری خواهند رفت.

فواید گِل بازی

1ـ رشد و پرورش خلاقیت

خلاقیت و نوآوری کودک غالبا در زمان هایی شکوفا می شود که آزادی عمل دارد، می تواند قوه تخیل خویش را برای ساختن چیزی به کار اندازد. از آنجا که بازی با گِل رس طبق الگو، مدل و نقشه از پیش تعیین شده نیست کودکان می توانند به آفرینش دست بزنند، نیز به دلیل قابلیت انعطاف و نرمی گِل می توانند به هر صورتی که بخواهند آن را شکل بدهند و خیلی سریع می توانند خراب کنند. همان طور که نقاشی کردن موجب خلاقیت، ابتکار، نوآوری و لذت درونی برای کودک می شود، گِل بازی افزون بر همان اثرات، سرگرمی بسیار لذت بخش و شادی آفرین برای کودکان به حساب می آید.

2ـ رشد و پرورش گویایی

باید به کودکان فرصت داد از راه گِل بازی، مجسمه سازی، کولاژ و نقاشی احساسات و عقاید خویش را بیان نمایند. در بازی با گل رس کودک می تواند فکر کند، تصمیم بگیرد و با کمک قوه تخیل و تصورش چیزی بیافریند و در پایان احساس رضایت کند و در باره ساخته هایش صحبت کند. احساس رضایت ناشی از ساختن بسیار پراهمیت است.

علاوه بر آنکه کودک در مورد ساخته اش داستان سرایی می کند، به افکارش هم نظم و ترتیب می دهد. زمانی که کودکان در حال گِل بازی هستند برای دوستان شان صدا در می آورند، یا ممکن است خواسته باشند با کارهایی مثل پختن، خوردن، مهمانی و جشن خود را مشغول کنند.

3ـ رشد و کنترل اعصاب و عضلات

بیشتر کارهایی که با گل انجام می گیرد با به کارگیری انگشت و دست می باشد. فشار دادن، ضربه زدن، جدا کردن، غلطاندن، قطعه قطعه کردن، به همدیگر متصل کردن و … به رشد عضلات کمک می کند و باعث می شود کودک تجربه های آسان و موفقی برای خود کسب نماید.

کودکان از دیدن اثرات حرکات شان لذت برده و متوجه می شوند قادرند از حرکات دست هایشان استفاده کنند و گل رس را به طریقی که مایلند بسازند. کودک ممکن است گل رس را به صورت لوله های بلند و باریک (طناب مانند) در بیاورد، آن را بکوبد و به شکل توپ در بیاورد یا اینکه به صورت تافتون در آورده و با انگشتانش سوراخ سوراخ کند.

در کار با گل رس دایره (توپ) از اولین شکل هایی می باشد که کودک با تسلط بیشتر بر اعصاب و عضلاتش قادر است این شکل ها را به صورت ماهرانه تری بسازد. درست کردن گل به صورت باریک نشانه های رشد و تسلط کودک بر کنترل اعصاب و عضلاتش می باشد.

4ـ رشد و پرورش مهارت های اجتماعی
 وقتی چند کودک با همدیگر گل بازی می کنند از شراکت و داد و ستد برای ساختن چیز مورد علاقه شان لذت برده و مهارت های اجتماعی شان پرورش پیدا می کند.

5ـ پرورش قدرت تجسم فضایی و هندسی 

کار با گل رس زمینه پرورش ادراک فضایی و هندسی کودک را افزایش می دهد چون کودک می تواند صورت های فضایی و هندسی را به صورت عینی خلق کرده و مشاهده کند؛ مثلاً ساخت یک جعبه، چمدان، آدم، مربع، مستطیل، دایره و … همه این مفاهیم را می تواند از طریق گل بازی عینیت بخشد و با مفاهیمی مانند نرمی، سفتی، زبری، سختی، سبکی، سنگینی، طول، سطح و حجم آشنا گردد.

گل رس ماده خیلی خوبی برای طرح های سه بعدی است، زیرا به دلیل نرمی و قابلیت انعطاف می توانند آن را به هر شکلی که بخواهند در آورند. همچنین کودکان در سنین کودکستانی می توانند شکل های پایه ای مانند دایره، توپ های کوچک، شکل های گوشه دار مثل مربع و مستطیل را با گل رس بسازند.

کودکان به هنگام گل بازی یک توپ حلقه ای کامل گِلی را به جای سر و یک مستطیل را به جای بدن می گذارند و با درست کردن باریکه هایی به عنوان دست و پا به ساخت آدمک می پردازند.

کودکان می توانند گل رس را به قالب های مختلفی در بیاورند، کلوچه درست کنند، کیک درست کنند و آن را بپزند، این گونه فعالیت های قالب سازی موجب رشد حسی، ادراکی و لامسه در کودکان شده و به سازگاری و انطباق پذیری تصورات و ادراکات شان در مورد اشکال و اجسام سه بعدی و هندسی کمک بزرگی می کند.

6ـ پرورش حس لامسه

خاصیت نرمی و شکل پذیری طبیعی گل رس جاذبه قوی برای کودکان در هر سنی دارد. هر یک از حواس که بیشتر در معرض محرکات محیطی قرار بگیرد، کاربرد و مهارت آن افزایش می یابد. گل رس علاوه بر تمامی مزایای دیگری که برای کودک دارد حس لامسه کودک را پرورش داده و زمینه درک و فهم حس لمس کردن را برای او فراهم می کند و مفاهیمی مانند سفت، سخت، نرم، زبر، مرطوب، خشک و … را برای کودک معنی دار می کند.

برای بازی با گل رس کودکان از مجموعه حواس شان از قبیل دیدن، لمس کردن و بوییدن استفاده می کنند و از آنجا که بیشتر کارهایی که با گل انجام می گیرد با به کارگیری انگشتان دست می باشد، حس لامسه بیشتر به کار گرفته می شود. کودکان وقتی با گل رس کار می کنند مفاهیم نرم و سخت را تجربه می کنند. کودک با مقداری آب مخلوط کردن به خاک رس در می یابد که خاک رس می تواند تبدیل به گل شده، گلِ درست شده می تواند خیلی شُل (نرم) یا خیلی سفت (سخت) باشد.

7ـ تقویت و هماهنگی چشم و دست

کودک برای شکل دادن به گل از عضلات دست استفاده می کند و به دنبال آن چشم را به همکاری با دست وا می دارد و از قوه تخیل و تصور خویش برای خلق و ابداع آن کمک گرفته و چیزی را می آفریند.

از آنجا که هماهنگی چشم و دست برای رشد کودک ضروری است، لازم است برای کودکان فعالیت هایی که منجر به هماهنگی حرکتی چشم و دست می شود مانند نقاشی (استفاده از رنگ، قلم مو، آبرنگ و …)، گل بازی، ساختن مجسمه ها و کارهای گلی، خمیربازی و نقاشی با انگشت را در نظر گرفت.

8ـ ابزاری برای تشخیص و درمان

کودکان با گل بازی می توانند ایده های گوناگون خود را زودتر پیاده کنند، لذت و آرامشی که در زمان بازی با گل به دست می آورند از نقطه نظر درمانی بسیار بااهمیت است.

تجربیات بازی درمانگران نشان داده است که کودکان عصبی و زودرنج را می توان از طریق گل بازی، شن بازی و آب بازی درمان کرد.

بازی کردن با آب، خاک، شن و گل اثر معجزه آسایی در حل مشکلات و بروز خلاقیت کودکان دارد. آنان از طریق بازی و ساختن یک غول، گرگ، سگ، مار و … آن را مورد حمله قرار دادن و خراب کردن می توانند از ترس ها، وهمیات، احساسات و پندارهای واهی رهایی یابند.

بچه های خشن گل و یا خاک رس را سوراخ سوراخ می کنند و یا اینکه آن را روی هم می کوبند، مثلاً کودکی که دارای مشکل است با گل تابوتی می سازد که درونش مردی از گل ساخته شده، خوابیده است. او می گوید: «الان درِ تابوت را می بندم، محکمش می کنم، حالا دیگه او نمی تونه نفس بکشه.» با دست های خودش محکم روی تابوت فشار می آورد و به این وسیله انتقام خودش را از پدری که مورد تنفرش است می گیرد.

گِل بازی برای کودک این فرصت را ایجاد می کند تا احساسات ناخوشایند و سرکوب شده خویش را ابراز نموده و به لحاظ روانی تخلیه و سبک شود.

9ـ فایده های دیگر

کودکان از طریق گل بازی موضوعاتی از قبیل شکل انسان، حیوان، خانه، کلوچه، پیچ، آچار و بسیاری چیزهای دیگر درست می کنند و سعی دارند اشکالی بسازند که به نحوی به آنها تعلق دارد، همان طوری که در نقاشی کردن این کار را انجام می دهند.

اغلب در نقاشی ها کودکان چیزهایی را که برایشان مهم ترند بزرگ تر ترسیم می کنند تا چیزهایی که برایشان از اهمیت کمتری برخوردار است. در گِل بازی و ساخت مجسمه های گلی هم کودکان اشکالی را که برایشان مهم تر است، با جزئیات بیشتری به کار می برند. در این نوع شکل ها کودک ممکن است از طریق دقت بیشتر روی ساخته خویش مثل گذاشتن دگمه به جای چشم ها، حصیر برای لباس و یا نخ به جای موها اهمیت بیشتری به ساخته خویش بدهد.

از آنجایی که گِل بازی، از نظر والدین کار کثیفی محسوب می شود لازم است پیش بینی های لازم در این باره صورت گیرد:

ـ میزی که برای گِل بازی در نظر گرفته می شود باید دارای رویه مخصوص (فورمیکا) باشد که تمیز کردن آن راحت تر است و یا اینکه از پلاستیک برای پهن کردن روی میزهای معمولی استفاده کرد.

ـ از وسایلی مانند وردنه، قاشق، چاقوهای پلاستیکی و یا فلزی که لبه های تیزی ندارند استفاده شود.

ـ به هر کودکی یک تکه گِل به اندازه سیب بزرگ داده شود و کودک هر طور که دلش می خواهد از آن استفاده کند، به او آزادی کامل دهیم تا با خمیر آشنا شود و حس کنجکاوی اش را ارضا کند، هرگز در مرحله آشنایی از او نخواهید که چیزی بسازد.

در مرحله بعدی روبه روی کودکان بنشینید و این سؤالات را از کودکان بکنید «اگر من این خمیر را فشار بدهم چه می شود؟ اگر آن را بکشم چطور می شود؟» کودکان را به این کار بیشتر تشویق کنید.

ـ هرگز به کودکان نگویید چه آدمک قشنگی درست کرده ای و یا چه مار قشنگی است. سعی نمایید هنگام تشویق از دراز بودن، نرم و گرد بودن آنچه کودک درست کرده تعریف کنید.

ـ والدین و یا مربیان می توانند کنار کودکان بنشینند و همراه آنها بازی کنند. شرکت در بازی موجب تشویق کودکان می شود ولی والدین و یا مربیان نباید چیزهایی را بسازند که بچه ها از روی آن کپی کنند، این کار باعث هدر رفتن استعداد، خلاقیت و قوه ابتکار کودکان می شود.

ـ بعد از اینکه کار بچه ها تمام شد، بهتر است گل ها را به صورت گلوله های کوچکی به اندازه یک سیب در آورده و در وسط آن یک سوراخ کوچک ایجاد کرده و در آن آب بریزیم تا گِل نرم باقی بماند و بچه ها برای کار با آنها در فرصت و جلسه بعدی مشکلی نداشته باشند و یا اینکه آنها را داخل سطلی درپوش دار گذاشته و روی آن یک پارچه مرطوب و یا اسفنج (ابر ظرفشویی) بگذاریم و سرپوش ظرف را محکم کنیم.

اگر گل رس خیلی خیس باشد کپک می زند و اگر خشک باشد کار کردن با آن مشکل است. اگر گل خشک و سفت شد آن را داخل یک کیسه می گذاریم و با ضربات

چکش آن را خرد می کنیم. بعد از خیساندن داخل آب دوباره برای بازی آماده می شود.

ـ برای کودکان توضیح دهید که گِل را نباید به جز محدوده ای که بازی می کنند (اتاق مخصوص یا گوشه ای از حیاط) به سایر جاها ببرند.

ـ برایشان توضیح دهید که در هنگام بازی در کار یکدیگر دخالت نکنند.

طرز تهیه گِل رس
  برای تهیه گل رس، خاک رس را در ظرفی ریخته روی آن آب بریزید، به طریقی که سطح آب در ظرف، از سطح خاک رس بالاتر باشد، سپس مدت 24 ساعت بگذارید خیس بخورد بعد با ورز دادن و مالش می توان آن را به صورت خمیر در آورد.

خاک رس را می توان از محله هایی که مغازه کوزه گری هست و یا مغازه هایی که اسباب و لوازم هنری دارند تهیه کرد.

1- کتاب مواعظ العدديّه، ص۲۵۹

2- ـ مجمع‏ الزوائد، ج8، ص159.

منبع : حوزه